* Marijnissen, L.; 2023; DE WINST VAN EERLIJK DELEN – Een pleidooi voor radicale democratisering; uitg. Prometheus, Amsterdam
De auteur geeft een overzicht van de politieke analyses en standpunten van de SP (Socialistische Partij), waarvan zij in de Tweede Kamer fractievoorzitter is.
Het boek geeft een klasse-analyse van de problemen in de samenleving: cijfermatig ondersteund komen de hete hangijzers van onze tijd aan de orde: de bezuinigingen op vrijwel alle voormalige overheidsgebieden in de samenleving. Marijnissen schrijft dit toe aan de invoer van het neoliberalisme dat door PvdA en VVD sinds de jaren 1990 in Nederland is gehanteerd. Marijnissen stelt echter terecht dat vrijwel iedereen arbeider is, maar niet meer zo genoemd wordt.
De cijfers liegen er niet om. Marijnissens pleidooi gaat in de richting van een vergaande inperking van de mogelijkheden van dit kapitalistische neoliberalisme, dat alle menselijke maat onder de noemer van de “markt” brengt. Voorzover het betoog van Marijnissen een politieke praktijk betreft, pleit zij voor democratisering en collectivisering van bedrijfsleven (bijvoorbeeld uitbreiding van de macht van de ondernemingsraden), voor collectivisering en herfinanciering van de zorg en de overige gebieden waarop in Nederland bezuinigd is in de afgelopen veertig jaar. Wat me overigens opviel was dat Marijnissen van mening is dat “...socialisten geen pacifisten...” zijn. Het zette me even aan het denken. De maoïstische afkomst van de SP (voortzetting van de Kommunistische Eenheidsbeweging Nederland, als ik het wel heb), weerhoudt Marijnissen er niet van de Oeigoerse kwestie en het autocratische bestuur in China te kritiseren. En dat is best een belangrijke stap voor een partij met zo’n achtergrond.
Een tijdje geleden, in het kader van welke verkiezingen ook alweer?, kreeg ik een folder van de SP in mijn brievenbus. Wat me toen opviel was de afweer van de SP tegen “individualisme”. Toen viel het me op, en ook in de huidige uitgave komt dit thema meerdere keren aan de orde: de SP is voorstander van collectivisering en een tegenstander van individualisering. Die eerdere folder zette mij wat aan het denken, en nu in dit pleidooi viel het me weer op.
Wat bedoelt de SP hier met individualisme? Men bedoelt daar vrijwel zeker mee, dat mensen in de huidige "participatie-maatschappij" ertoe worden aangezet om voor zichzelf en op zichzelf gericht te werken. De achtergrond daarvan is uiteraard de "flexibilisering" van de arbeid, die sinds de jaren 1990 door PvdA en VVD zijn ingevoerd.
Toch kan ik mij niet goed vinden in dit gebruik van de term "individualisering". Het doet het voorkomen alsof voornamelijk mensen zelf erop uit zijn om als kleine ondernemer te willen werken. De flexibilisering van de arbeid heeft zeker als het de VVD betreft een andere betekenis: het gaat om het flexibel kunnen aantrekken en afstoten van arbeiders. De achtergrond daarvan is vervolgens dat "het kapitaal" zich kan vrijwaren van arbeidsrecht. De door de SP bedoelde individualisering komt dus niet zozeer voort uit het individu, maar uit kapitaalsbelangen. Ik heb bezwaar tegen deze aantasting van het arbeidsrecht.
Waar ik vervolgens bezwaar tegen heb is tegen woeker, usura. Dat wil zeggen het in staat zijn tot (in het geniep?, of toch gewoon toegestaan in het neoliberalisme?) het vermeerderen van geld op basis van geld (aandelenhandel, belastingparadijzen, enz.). Het gaat dan niet om meerwaarde die voortvloeit uit arbeid, maar het gaat om een vorm van diefstal (“eigendom is diefstal”, stelde anarchist Pierre-Joseph Proudhon al in de negentiende eeuw). Maar woeker valt niet noodzakelijk samen met individualisme. Het huidige neoliberalisme is het gezicht van de woekerpraktijken, die de voortzetting zijn van de niet democratisch bestuurde concurrerende productie-eenheden.
Onder individualisme meen ik iets anders te moeten verstaan: individualisme is de kern van het moderne denken, dat wil zeggen van het Verlichtingsdenken. Het individualisme vond onder meer zijn start in het “cogito ergo sum” van Descartes. Dit moderne denken dat ook het idee van de Trias Politica opgeleverd heeft, was het theoretische kader van de Franse Revolutie en van de vestiging van de democratie in Europa. Individualisme vormt de kern van de democratie. Maar individualisme is nog veel meer: het is de basis voor onze (moderne) wetenschap, de basis van skepsis. Sterker nog, individualisme kan de kern vormen van een vrijheidlievend socialisme. Een socialisme op basis van een anti-individualistisch denken is geen libertair, dat wil zeggen geen vrijdheidlievend socialisme.
Het anti-individualistische element in het voormalige Russische en huidige Chinese communisme is juist de kern van mijn bezwaar tegen deze systemen. Maar aantasting van arbeidsrecht en woeker moet bestreden worden.